Sau khi dự án Web3 bị thiệt hại, có thể báo cáo và bảo vệ quyền lợi tại Trung Quốc đại lục không?

Tác giả: Shao Shiwei

Là người tố cáo, nếu muốn khởi kiện hình sự tại Trung Quốc đại lục để truy cứu trách nhiệm của người vi phạm, trước tiên cần xác định một tiền đề: người vi phạm phải ở Trung Quốc đại lục. Nếu người vi phạm ở Hong Kong hoặc ở nước ngoài, thì dù công an trong nước có khởi tố vụ án cũng rất có khả năng sẽ không có bước tiếp theo. Về nguyên nhân, có thể xem bài viết này 《Truy tố tội lừa đảo qua mạng viễn thông ở nước ngoài, công an Trung Quốc có thể bắt người xuyên quốc gia không?》, bài viết này không nhắc lại nữa. Đây cũng là lý do tại sao nhiều dự án Web3 ở nước ngoài, dù người dùng trong nước có báo án, cũng không có tác dụng gì, vì những người này thường đều ở nước ngoài.

Dựa trên tiền đề này, chúng ta bắt đầu đi vào nội dung chính. Đối với bên tố cáo, trước tiên sẽ đối mặt với các vấn đề sau:

Cần nộp những tài liệu báo án nào? Nộp đơn tố cáo cho cơ quan công an ở đâu? Nếu đi báo án, cơ quan công an có thể xác định rằng chúng tôi đang tham gia hoạt động phi pháp, ngược lại sẽ điều tra vụ án của chúng tôi không?

Ai có đủ tư cách là “đơn vị bị hại” để khởi kiện?

Đối với các nhà dự án Web3, nếu liên quan đến việc nhân viên dự án nhận hoa hồng thương mại từ bên giao dịch, lợi dụng chức vụ để chiếm đoạt, mượn vốn dự án, hoặc vốn dự án bị lừa đảo, trộm cắp, v.v., thì với tư cách là đơn vị bị hại, chủ thể nào sẽ nộp đơn báo án? Cần thảo luận theo từng trường hợp dựa trên việc dự án Web3 có thành lập công ty thực thể trong nước hay không.

Trong hầu hết các trường hợp, nhà vận hành nền tảng Web3 thường sẽ đặt trụ sở dự án tại Hong Kong, Singapore, Cayman, v.v., nhưng đồng thời, để giảm thiểu chi phí nhân lực, thuận tiện trong giao tiếp quản lý, sẽ tuyển dụng nhân viên trong nước.

Đối với các nền tảng quy mô lớn hơn, như sàn giao dịch tiền mã hóa, thường sẽ hợp tác với các công ty thứ ba trong nước, ký hợp đồng lao động với nhân viên và đóng bảo hiểm xã hội, nhưng cũng có nhiều dự án Web3 do người kiểm soát chính hoặc người chỉ đạo người khác thành lập công ty riêng, rồi dựa vào công ty đó để thuê nhân viên, đóng bảo hiểm xã hội, trả lương.

Trong trường hợp này, chủ thể phù hợp để báo án trở thành yếu tố then chốt để xác định có thể khởi tố hay không.

Nếu dự án Web3 đăng ký ở nước ngoài bị thiệt hại, có thể dựa vào chủ thể trong nước để khởi kiện làm đơn tố cáo không?

Dựa theo các vụ án hình sự truyền thống, nếu doanh nghiệp nước ngoài là đơn vị bị hại, và có thành lập công ty con, chi nhánh, văn phòng đại diện trong nước, thì các công ty con, chi nhánh, văn phòng này có thể cùng nhau làm đơn tố cáo với doanh nghiệp nước ngoài làm đơn vị bị hại.

Vì vậy, nếu nền tảng Web3 có thể chứng minh rằng công ty trong nước của họ có mối liên hệ nhất định với chính dự án, thì công ty trong nước có thể cùng nhau làm đơn tố cáo với tư cách là đơn vị bị hại.

Tuy nhiên, trong nhiều dự án Web3, dù chủ thể dự án đặt tại nước ngoài, nhưng chỉ qua các công ty outsource nhân lực thứ ba để xây dựng mối quan hệ lao động với nhân viên trong nước, thì vấn đề thực tế đặt ra là: Liệu công ty hợp tác có thể làm đơn tố cáo với tư cách là “đơn vị bị hại” không?

Về mặt pháp lý, các công ty outsource thường không trực tiếp tham gia quản lý vốn dự án, cũng không có quyền kiểm soát hoặc hưởng lợi từ tài sản liên quan, nên tư cách chủ thể của họ thường khó được xác định là đơn vị bị hại. Nếu họ nộp đơn tố cáo dưới danh nghĩa của mình, có thể gặp rủi ro bị đặt câu hỏi về việc thiếu thiệt hại trực tiếp hoặc cơ sở quyền lợi rõ ràng.

Tuy nhiên, trong thực tiễn tư pháp, vẫn có trường hợp sử dụng công ty hợp tác làm đơn tố cáo, do nhân viên của họ thay mặt nộp hồ sơ. Cách làm này trong một số vụ án có thể thúc đẩy quá trình điều tra, nhưng đồng thời cũng tạo ra điểm tranh luận cho bên bào chữa về việc “đơn vị tố cáo và bên có lợi ích thực tế có trùng khớp hay không”.

Đối với các dự án Web3, còn một vấn đề then chốt khác cần xem xét: nền tảng có thể được xác định là “đơn vị bị hại” theo pháp luật Trung Quốc hay không.

Một số mô hình kinh doanh Web3, như thị trường dự đoán trên chuỗi, giao dịch phái sinh, hoặc các hoạt động tạo lập thanh khoản token trên chuỗi, đã có vị trí rõ ràng trong quy định quản lý của một số quốc gia và khu vực. Nhưng tại Trung Quốc đại lục, do các hoạt động liên quan đến tiền mã hóa bị đưa vào “phạm vi cần phòng ngừa trọng điểm và quản lý thận trọng”, cơ quan tư pháp khi xác định nền tảng có “quyền lợi hợp pháp” thường sẽ xem xét từ hai khía cạnh:

• Phù hợp về năng lực chủ thể theo quy định pháp luật (có đủ điều kiện hoạt động hợp pháp trong nước hay không);
• Nội dung hoạt động có thuộc lĩnh vực bị cấm hoặc hạn chế theo pháp luật trong nước hay không.

Vì vậy, nếu hoạt động cốt lõi của nền tảng thuộc phạm vi cấm trong Trung Quốc, thì cơ sở pháp lý để họ làm đơn tố cáo với tư cách “đơn vị bị hại” sẽ bị hạn chế, và quá trình khởi tố cũng sẽ phức tạp hơn.

Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là tất cả các hoạt động Web3 đều không thể được công nhận là nạn nhân. Nếu bản chất hoạt động của nền tảng không vi phạm lĩnh vực bị cấm rõ ràng trong nước, và có thể chứng minh thiệt hại thực tế cùng liên hệ quyền lợi tài sản, thì vẫn có khả năng bị cơ quan tư pháp xác định là đơn vị bị hại.

Việc báo án có thể gây rủi ro ngược lại cho dự án Web3 không?

Đây là một trong những vấn đề dự án quan tâm nhất khi xem xét khởi kiện hình sự.

Xét theo quy định của chính sách như Thông báo 924 của Trung Quốc, các hoạt động liên quan đến tiền mã hóa bị coi là hoạt động tài chính phi pháp. Do đó, nếu dự án báo án, cần đánh giá tính hợp pháp của chính dự án đó, nếu không, không những khó được coi là “đơn vị bị hại” phù hợp với pháp luật của Trung Quốc, mà còn có thể liên đới đến rủi ro hình sự của chính dự án.

Tuy nhiên, hoạt động tài chính phi pháp không đồng nghĩa với tội phạm hình sự cụ thể, hoặc các tội danh hình sự nhất định, mức độ rủi ro của hoạt động vẫn cần dựa trên việc có hướng đến người dùng trong Trung Quốc đại lục hay không, có thu hút vốn của người dùng trong nước hay không để đánh giá toàn diện.

Chính vì sự không chắc chắn này của nhiều dự án, một số người lợi dụng lo ngại về “rủi ro trong nước” của dự án để thực hiện các hành vi “tiết lộ, bảo vệ quyền lợi, tố cáo” nhằm đe dọa, cưỡng đoạt.

Ví dụ, có bài báo đề cập [i], ngày 16 tháng 10 năm 2023, BillyWen, sáng lập của Negentropy Capital, đã đăng trên nền tảng X rằng, năm ngoái, quỹ của ông tham gia đầu tư một dự án Web3 bị nhóm đòi quyền lợi giả mạo đe dọa, sau đó đã báo cáo và khởi tố vụ án tại Công an Long Giang, Thâm Quyến, nghi phạm Vương Mỗ Mỗ bị cáo buộc tống tiền 50.000 USDT (tương đương hơn 300.000 nhân dân tệ), Vương Mỗ Mỗ cho biết đã bị xúi giục bởi một người tên BitRun, một nhân vật có ảnh hưởng lớn trên Twitter, và đã cung cấp tài liệu giả mạo để thực hiện hành vi tống tiền qua mạng. Tòa án sẽ sớm xét xử và tuyên án vụ án này.

Có thể thấy, ngay cả trong bối cảnh quản lý thận trọng, không phải tất cả các dự án đều không có khả năng bảo vệ quyền lợi của mình. Chỉ cần xác định rõ cơ sở quyền lợi của chính mình và thực hiện đánh giá rủi ro hợp pháp của hoạt động trước, vẫn có khả năng nhận được sự hỗ trợ từ cơ quan tư pháp.

Nộp đơn tố cáo ở cơ quan công an nào — Xác định thẩm quyền

Nộp đơn tố cáo ở cơ quan công an nào, vụ án sẽ thuộc thẩm quyền của cơ quan công an địa phương nào? Đối với người báo án, nếu không xác định rõ vấn đề này trước khi nộp đơn, có thể xảy ra:

• Cơ quan công an từ chối tiếp nhận với lý do “không có thẩm quyền”
• Các cơ quan công an các địa phương chuyển hồ sơ, đùn đẩy trách nhiệm
• Ngay cả khi khởi tố, các bên bào chữa có thể phản đối với lý do “không đúng thẩm quyền”, ảnh hưởng đến quá trình xử lý vụ án

Vì vậy, xác định rõ thẩm quyền là bước đầu tiên quyết định tính khả thi của việc bảo vệ quyền lợi.

Trong phạm vi thẩm quyền địa phương của các vụ án hình sự của Trung Quốc, nguyên tắc là theo nơi xảy ra tội phạm, ngoại trừ trường hợp người bị cáo cư trú. Tuy nhiên, còn có các quy định về thẩm quyền trong các tình huống đặc biệt như tội phạm mạng.

Dựa trên quy định về thẩm quyền theo địa phương, nếu dự án Web3 muốn khởi tố hình sự, ít nhất tội phạm phải xảy ra trong phạm vi lãnh thổ Trung Quốc. Vậy, cách hiểu nơi xảy ra tội phạm là như thế nào? Trong các tình huống liên quan đến tài sản trên chuỗi, quản lý quyền truy cập, phối hợp nhân lực xuyên vùng, nơi xảy ra tội phạm không chỉ giới hạn ở địa điểm offline, mà còn bao gồm:

• Nơi chuyển giao hoặc kiểm soát tài sản kỹ thuật số hoặc vốn
• Nơi thao tác với khóa riêng, quyền truy cập tài khoản
• Nơi cuối cùng xảy ra thiệt hại tài sản
• Nơi thu được, cất giữ hoặc sử dụng thu nhập phạm tội

Nói cách khác, các hoạt động trên chuỗi cuối cùng đều sẽ “hạ cánh” ở một điểm nào đó trong thế giới thực, dù là nhân viên, thiết bị hay dòng tiền, các “địa điểm hạ cánh” này đều có thể nằm trong phạm vi thẩm quyền của tư pháp trong nước.

Đối với các tội như trộm cắp, lừa đảo, thường sẽ khởi tố tại nơi thực hiện hành vi trộm cắp, lừa đảo, hoặc nơi chuyển tiền (tiền mã hóa), nơi nhận tiền (tiền mã hóa).

Đối với các tội như nhận hối lộ của cán bộ nhà nước, chiếm đoạt tài sản, hoặc mượn vốn trái phép, nếu dự án Web3 có chi nhánh trong nước, có thể báo cáo tại cơ quan công an nơi có chi nhánh đó. Còn nếu dự án không có chi nhánh trong nước, có thể chọn báo cáo tại nơi xảy ra tội phạm thực tế hoặc nơi cư trú của nghi phạm.

Chứng cứ ngoài lãnh thổ và chứng cứ trên chuỗi, có cần công chứng, chứng thực không?

Các hoạt động kinh doanh, hệ thống tài khoản, quản lý tài sản và giao tiếp của dự án Web3 thường diễn ra trên các máy chủ ở nước ngoài, hệ thống trên chuỗi hoặc qua các công cụ liên lục địa, vì vậy khi khởi tố hình sự, thường sẽ gặp vấn đề thực tế:

Các chứng cứ này có thể sử dụng trực tiếp trong nước không? Có cần phải công chứng, chứng thực không?

Theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự, nếu dự án Web3 thu thập các tài liệu liên quan đến vụ án, bao gồm cả ủy quyền cho đại diện (như nhân viên, luật sư, v.v.), thì cần thực hiện công chứng, chứng thực. Nếu tài liệu bằng ngoại ngữ, còn phải đính kèm bản dịch tiếng Trung.