Mỗi quốc gia đều đang nợ nần chồng chất, vậy ai là chủ nợ?

Tác giả: Trương Nhã Khởi

Nguồn: Wall Street Journal

Hiện nay, mỗi cường quốc trên trái đất đều đang lún sâu vào đầm lầy nợ nần, gây ra câu hỏi thế kỷ “Nếu ai cũng mắc nợ, vậy ai là người cho vay?” Gần đây, cựu Bộ trưởng Tài chính Hy Lạp Yanis Varoufakis đã phân tích sâu sắc hệ thống nợ toàn cầu phức tạp và mong manh này trong một chương trình podcast, và cảnh báo rằng hệ thống này đang đối mặt với nguy cơ sụp đổ chưa từng có.

Yanis Varoufakis cho biết, người cho vay nợ chính phủ không phải là những kẻ bên ngoài, mà là một hệ thống khép kín bên trong quốc gia. Lấy Mỹ làm ví dụ, chủ nợ lớn nhất của chính phủ là Cục Dự trữ Liên bang và các quỹ tín thác chính phủ nội bộ như Quỹ An sinh xã hội. Bí mật sâu xa hơn là, công dân bình thường nắm giữ một lượng lớn trái phiếu chính phủ thông qua hưu trí và tiết kiệm của họ, khiến họ trở thành những người cho vay lớn nhất.

Đối với các nước nước ngoài như Nhật Bản, việc mua trái phiếu kho bạc Mỹ là công cụ tái sử dụng thặng dư thương mại và duy trì sự ổn định của đồng nội tệ. Do đó, ở các nước giàu có, trái phiếu kho bạc thực sự là tài sản an toàn nhất mà các chủ nợ tranh nhau nắm giữ.

Yanis Varoufakis cảnh báo rằng hệ thống này sẽ rơi vào khủng hoảng khi niềm tin sụp đổ, và đã có những tiền lệ trong lịch sử. Mặc dù quan điểm truyền thống cho rằng các nền kinh tế lớn sẽ không vỡ nợ, nhưng nợ toàn cầu cao, môi trường lãi suất cao, sự phân cực chính trị và rủi ro từ biến đổi khí hậu đang tích lũy, có thể dẫn đến sự mất niềm tin vào hệ thống, từ đó gây ra thảm họa.

Yanis Varoufakis đã tóm tắt câu đố « ai là chủ nợ »: câu trả lời là tất cả chúng ta. Thông qua quỹ hưu trí, ngân hàng, ngân hàng trung ương và thặng dư thương mại, các quốc gia đã cho nhau vay một cách tập thể, tạo thành một hệ thống nợ toàn cầu khổng lồ và có liên quan chặt chẽ. Hệ thống này đã mang lại thịnh vượng và ổn định, nhưng cũng vô cùng bất ổn do mức nợ tăng lên đến mức chưa từng có.

Vấn đề không phải là liệu nó có thể kéo dài vô thời hạn hay không, mà là sự điều chỉnh sẽ diễn ra một cách từ từ hay bùng nổ đột ngột dưới dạng khủng hoảng. Ông cảnh báo rằng biên độ sai số đang thu hẹp, mặc dù không ai có thể dự đoán tương lai, nhưng những vấn đề cấu trúc như người giàu hưởng lợi một cách không tương xứng, các nước nghèo phải trả lãi suất cao sẽ không thể kéo dài mãi mãi, và không ai thực sự kiểm soát được hệ thống phức tạp này, vốn có logic riêng của nó.

Dưới đây là tóm tắt các điểm nổi bật của podcast:

Tại các quốc gia giàu có, công dân vừa là người vay (hưởng lợi từ chi tiêu của chính phủ), vừa là người cho vay, vì tiền tiết kiệm, lương hưu, và hợp đồng bảo hiểm của họ đều được đầu tư vào trái phiếu chính phủ.

Nợ công của chính phủ Mỹ không phải là gánh nặng mà những chủ nợ không muốn phải gánh, mà là tài sản mà họ mong muốn sở hữu.

Mỹ dự kiến sẽ trả 1 ngàn tỷ đô la tiền lãi trong năm tài chính 2025.

Đây là một trong những điều mỉa mai của chính sách tiền tệ hiện đại: chúng ta tạo ra tiền để cứu trợ nền kinh tế, nhưng những đồng tiền này lại không tương xứng mang lại lợi ích cho những người đã giàu có. Hệ thống này mặc dù hiệu quả nhưng lại làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng.

Mâu thuẫn là, thế giới cần nợ chính phủ.

Xuyên suốt lịch sử, khủng hoảng thường bùng nổ khi niềm tin bị xói mòn, khi các chủ nợ đột ngột quyết định không còn tin tưởng vào người vay.

Mỗi quốc gia đều có nợ, vậy ai là chủ nợ? Câu trả lời là tất cả chúng ta. Thông qua quỹ hưu trí, ngân hàng, hợp đồng bảo hiểm và tài khoản tiết kiệm của chúng ta, thông qua ngân hàng trung ương của chính phủ chúng ta, thông qua việc tạo ra và lưu thông tiền tệ được sử dụng để mua trái phiếu từ thặng dư thương mại, chúng ta đã cho chính mình vay một cách tập thể.

Vấn đề không phải là hệ thống này có thể tồn tại vô hạn hay không - nó không thể, không có gì trong lịch sử có thể tồn tại vô hạn. Vấn đề là nó sẽ điều chỉnh như thế nào.

Dưới đây là bản ghi chép văn bản của podcast:

Nợ công toàn cầu nặng nề, “người cho vay bí ẩn” lại chính là đồng bào mình.

Yanis Varoufakis：

Tôi muốn nói với bạn về một điều nghe có vẻ như một câu đố, hoặc như một phép thuật. Mỗi cường quốc trên thế giới đều đang mắc kẹt trong đầm lầy nợ nần. Hoa Kỳ nợ 38 triệu tỷ đô la, nợ của Nhật Bản tương đương 230% quy mô nền kinh tế của họ. Anh, Pháp, Đức, tất cả đều đang mắc kẹt trong thâm hụt. Tuy nhiên, không hiểu tại sao, thế giới vẫn tiếp tục vận hành, tiền vẫn tiếp tục lưu thông, và thị trường vẫn tiếp tục hoạt động.

Đây chính là câu đố khiến người ta mất ngủ: Nếu mọi người đều đang nợ, vậy ai đang cho vay? Tất cả những tiền này đến từ đâu? Khi bạn vay tiền từ ngân hàng, ngân hàng sở hữu số tiền đó, đây là một câu hỏi hoàn toàn hợp lý. Nó đến từ một nơi nào đó, bao gồm người gửi tiền, nhà đầu tư, vốn ngân hàng, quỹ và người vay. Thật đơn giản. Nhưng khi chúng ta mở rộng tình huống này lên cấp độ quốc gia, sẽ xảy ra những điều rất kỳ lạ, thuật toán này không còn có ý nghĩa trực quan nữa. Hãy để tôi giải thích cho bạn những gì thực sự đang xảy ra, vì câu trả lời thú vị hơn nhiều so với những gì hầu hết mọi người nhận ra. Tôi phải nhắc bạn, một khi bạn hiểu cách thức hoạt động thực sự của hệ thống này, bạn sẽ không bao giờ nhìn nhận tiền bạc theo cùng một cách nữa.

Hãy để chúng ta bắt đầu từ Mỹ, vì đây là trường hợp dễ nhất để khảo sát. Tính đến ngày 2 tháng 10 năm 2025, nợ liên bang của Mỹ đạt 38 triệu tỷ đô la. Đây không phải là một lỗi đánh máy, mà là 38 triệu tỷ. Để bạn có cảm giác rõ ràng hơn, nếu bạn chi tiêu 1 triệu đô la mỗi ngày, thì sẽ mất hơn 100.000 năm để tiêu hết số tiền này.

Hiện tại, ai đang nắm giữ khoản nợ này? Những người cho vay bí ẩn này là ai? Câu trả lời đầu tiên có thể khiến bạn ngạc nhiên: chính người Mỹ. Người nắm giữ lớn nhất khoản nợ của chính phủ Mỹ thực sự là ngân hàng trung ương Mỹ - Cục Dự trữ Liên bang. Họ nắm giữ khoảng 6,7 nghìn tỷ đô la trái phiếu chính phủ Mỹ. Hãy suy nghĩ một chút: Chính phủ Mỹ nợ tiền cho ngân hàng chính phủ Mỹ. Nhưng đó chỉ là khởi đầu.

Ngoài ra, 70 nghìn tỷ USD tồn tại dưới hình thức mà chúng tôi gọi là “nợ nội bộ của chính phủ”, đây là số tiền mà chính phủ nợ chính mình. Quỹ tín thác an sinh xã hội nắm giữ 2,8 nghìn tỷ USD trái phiếu chính phủ Mỹ, quỹ hưu trí quân nhân nắm giữ 1,6 nghìn tỷ USD, và bảo hiểm y tế cũng chiếm một phần lớn. Do đó, chính phủ vay tiền từ quỹ an sinh xã hội để tài trợ cho các dự án khác và cam kết sẽ trả lại sau này. Điều này giống như việc lấy tiền từ túi trái để trả nợ cho túi phải. Cho đến nay, Mỹ thực sự nợ chính mình khoảng 13 nghìn tỷ USD, đã vượt quá một phần ba tổng nợ.

Câu hỏi “Ai là người cho vay” trở nên kỳ lạ, phải không? Nhưng hãy tiếp tục. Danh mục quan trọng tiếp theo là các nhà đầu tư trong nước tư nhân, tức là những người Mỹ bình thường tham gia thông qua nhiều kênh khác nhau. Các quỹ tương hỗ nắm giữ khoảng 3,7 nghìn tỷ USD, các chính quyền tiểu bang và địa phương sở hữu 1,7 nghìn tỷ USD, bên cạnh đó còn có các ngân hàng, công ty bảo hiểm, quỹ hưu trí, v.v. Các nhà đầu tư tư nhân của Mỹ tổng cộng nắm giữ khoảng 24 nghìn tỷ USD trái phiếu chính phủ Mỹ.

Bây giờ, đây mới là điều thú vị thực sự. Những quỹ hưu trí và quỹ đầu tư chung này nhận tiền từ công nhân Mỹ, tài khoản hưu trí và những người bình thường tiết kiệm cho tương lai. Vì vậy, theo một nghĩa rất thực tế, chính phủ Mỹ đang vay tiền từ công dân của mình.

Hãy để tôi kể cho bạn một câu chuyện về cách điều này hoạt động trong thực tế. Hãy tưởng tượng một giáo viên trường học ở California, cô ấy 55 tuổi và đã dạy học được 30 năm. Mỗi tháng, một phần lương của cô sẽ được gửi vào quỹ hưu trí của mình. Quỹ hưu trí đó cần đầu tư tiền vào những nơi an toàn, nơi có thể mang lại lợi nhuận một cách đáng tin cậy, để cô có thể sống an nhàn trong những năm hưu trí. Còn gì an toàn hơn việc cho chính phủ Hoa Kỳ vay tiền? Vì vậy, quỹ hưu trí của cô ấy đã mua trái phiếu chính phủ. Cô giáo đó có thể cũng đang lo lắng về vấn đề trái phiếu chính phủ. Cô nghe tin tức, thấy những con số đáng sợ, và cảm thấy lo lắng là điều hợp lý. Nhưng có một bước ngoặt: cô là một trong những người cho vay. Hưu trí của cô phụ thuộc vào việc chính phủ tiếp tục vay mượn và trả lãi cho những trái phiếu này. Nếu Mỹ đột ngột thanh toán hết mọi khoản nợ vào ngày mai, quỹ hưu trí của cô sẽ mất đi một trong những khoản đầu tư an toàn và đáng tin cậy nhất.

Đây là bí mật lớn đầu tiên về nợ chính phủ. Ở các quốc gia giàu có, công dân vừa là người vay (được hưởng lợi từ chi tiêu của chính phủ), vừa là người cho vay, vì tiết kiệm, lương hưu và hợp đồng bảo hiểm của họ đều được đầu tư vào trái phiếu chính phủ.

Bây giờ hãy nói về danh mục tiếp theo: nhà đầu tư nước ngoài. Đây chính là tình huống mà hầu hết mọi người nghĩ đến khi tưởng tượng về ai đang nắm giữ nợ công của Hoa Kỳ. Nhật Bản sở hữu 1,13 nghìn tỷ USD, Vương quốc Anh sở hữu 723 tỷ USD. Các nhà đầu tư nước ngoài, bao gồm cả chính phủ và các thực thể tư nhân, tổng cộng nắm giữ khoảng 8,5 nghìn tỷ USD trái phiếu Chính phủ Hoa Kỳ, chiếm khoảng 30% phần nắm giữ của công chúng.

Tuy nhiên, điều thú vị về tình huống mà nước ngoài nắm giữ là: Tại sao các quốc gia khác lại mua trái phiếu chính phủ Mỹ? Hãy lấy Nhật Bản làm ví dụ. Nhật Bản là nền kinh tế lớn thứ ba thế giới. Họ xuất khẩu ô tô, sản phẩm điện tử và máy móc sang Mỹ, và người Mỹ mua những sản phẩm này bằng đô la. Nhờ vậy, các công ty Nhật Bản kiếm được rất nhiều đô la. Vậy bây giờ thì sao? Những công ty này cần chuyển đổi đô la sang yên Nhật để trả tiền cho nhân viên và nhà cung cấp trong nước. Nhưng nếu tất cả họ đều cố gắng đồng thời đổi đô la, đồng yên sẽ tăng giá mạnh, dẫn đến giá hàng hóa xuất khẩu của Nhật Bản tăng lên và khả năng cạnh tranh giảm.

Vậy Nhật Bản sẽ làm gì? Ngân hàng Trung ương Nhật Bản sẽ mua những đồng đô la này và đầu tư vào trái phiếu chính phủ Mỹ. Đây là một cách để tái sử dụng thặng dư thương mại. Có thể nghĩ như thế này: Mỹ mua hàng hóa từ Nhật Bản, chẳng hạn như tivi Sony, xe ô tô Toyota; Nhật Bản thì sử dụng những đồng đô la này để mua tài sản tài chính của Mỹ, tức là trái phiếu chính phủ Mỹ. Vốn vẫn luân chuyển trong chu trình, và nợ chỉ là bản ghi sổ kế toán của chu trình này.

Điều này dẫn đến một điểm rất quan trọng đối với phần lớn các khu vực trên thế giới: Nợ chính phủ Mỹ không phải là gánh nặng mà các chủ nợ không muốn mang, mà là tài sản mà họ muốn sở hữu. Trái phiếu chính phủ Mỹ được coi là tài sản tài chính an toàn nhất trên thế giới. Khi sự không chắc chắn xảy ra, như chiến tranh, đại dịch, khủng hoảng tài chính, tiền sẽ đổ vào trái phiếu chính phủ Mỹ. Điều này được gọi là “trú ẩn”.

Tôi luôn quan tâm đến Hoa Kỳ. Còn các khu vực khác trên thế giới thì sao? Bởi vì đây là một hiện tượng toàn cầu. Nợ công toàn cầu hiện đạt 111 triệu tỷ đô la, chiếm 95% tổng sản phẩm quốc nội toàn cầu. Chỉ trong một năm, nợ đã tăng thêm 8 triệu tỷ đô la. Nhật Bản có lẽ là ví dụ cực đoan nhất. Nợ chính phủ Nhật Bản chiếm 230% GDP. Nếu coi Nhật Bản như một người, thì điều này giống như có thu nhập hàng năm 50.000 bảng, nhưng lại nợ 115.000 bảng, điều này đã thuộc về phạm vi phá sản. Tuy nhiên, Nhật Bản vẫn tiếp tục hoạt động. Lãi suất trái phiếu chính phủ Nhật Bản gần như bằng 0, thậm chí đôi khi còn âm. Tại sao? Bởi vì nợ của Nhật Bản gần như hoàn toàn được nắm giữ trong nước. Các ngân hàng Nhật Bản, quỹ hưu trí, công ty bảo hiểm và hộ gia đình nắm giữ 90% nợ chính phủ Nhật Bản.

Có một số yếu tố tâm lý trong điều này. Người Nhật nổi tiếng với tỷ lệ tiết kiệm cao, họ chăm chỉ tiết kiệm tiền. Những khoản tiết kiệm này được sử dụng để đầu tư vào trái phiếu chính phủ, vì chúng được coi là cách lưu trữ tài sản an toàn nhất. Chính phủ sử dụng những khoản tiền vay này cho trường học, bệnh viện, cơ sở hạ tầng và lương hưu, mang lại lợi ích cho những công dân đã tiết kiệm, tạo thành một vòng khép kín.

Cơ chế vận hành và bất bình đẳng: QE, lãi suất hàng nghìn tỷ và cuộc khủng hoảng nợ toàn cầu

Bây giờ chúng ta hãy thảo luận về cơ chế hoạt động của nó: Nới lỏng định lượng (Quantitative Easing, QE).

Ý nghĩa thực sự của nới lỏng định lượng là: Ngân hàng trung ương tạo ra tiền từ không trung bằng cách gõ lên bàn phím dưới dạng số và sau đó sử dụng số tiền mới được tạo ra này để mua trái phiếu chính phủ. Cục Dự trữ Liên bang Mỹ, Ngân hàng Anh, Ngân hàng Trung ương Châu Âu, Ngân hàng Nhật Bản, họ không cần phải huy động vốn từ nơi khác để cho chính phủ trong nước vay, mà thay vào đó là tạo ra tiền bằng cách tăng số liệu trong tài khoản. Số tiền này trước đây không tồn tại, giờ đây nó xuất hiện. Trong thời gian khủng hoảng tài chính năm 2008 và 2009, Cục Dự trữ Liên bang đã tạo ra khoảng 3,5 nghìn tỷ đô la theo cách này. Trong thời gian đại dịch COVID-19, họ lại tạo ra một khoản tiền khổng lồ khác.

Trước khi bạn nghĩ rằng đây là một hình thức lừa đảo được lên kế hoạch cẩn thận, hãy để tôi giải thích lý do mà ngân hàng trung ương làm như vậy và cách thức hoạt động mà nó nên có. Trong thời gian khủng hoảng, chẳng hạn như khủng hoảng tài chính hoặc đại dịch, nền kinh tế sẽ bị đình trệ. Mọi người ngừng tiêu dùng vì sợ hãi, các doanh nghiệp ngừng đầu tư do không có nhu cầu, và ngân hàng ngừng cho vay vì lo ngại về sự vỡ nợ, tạo ra một vòng luẩn quẩn. Việc giảm chi tiêu có nghĩa là giảm thu nhập, và sự giảm thu nhập lại dẫn đến việc giảm chi tiêu thêm nữa. Lúc này, chính phủ cần can thiệp, xây dựng bệnh viện, phát tiền kích thích kinh tế, cứu những ngân hàng sắp phá sản, thực hiện mọi biện pháp khẩn cấp. Nhưng chính phủ cũng cần vay nợ rất nhiều để làm điều đó. Trong những thời kỳ không bình thường, có thể không đủ người sẵn sàng cho vay với lãi suất hợp lý. Do đó, ngân hàng trung ương can thiệp bằng cách tạo ra tiền và mua trái phiếu chính phủ, nhằm duy trì lãi suất thấp, đảm bảo rằng chính phủ có thể vay được số tiền cần thiết.

Về lý thuyết, những đồng tiền mới được tạo ra này sẽ chảy vào hệ thống kinh tế, khuyến khích cho vay và tiêu dùng, và giúp kết thúc suy thoái. Khi nền kinh tế hồi phục, ngân hàng trung ương có thể đảo ngược quá trình này, bán lại những trái phiếu này ra thị trường, thu hồi tiền, đưa mọi thứ trở lại bình thường.

Tuy nhiên, thực tế phức tạp hơn. Đợt nới lỏng định lượng đầu tiên sau cuộc khủng hoảng tài chính dường như có hiệu quả tốt, nó đã ngăn chặn sự sụp đổ hệ thống hoàn toàn. Nhưng đồng thời, giá tài sản tăng vọt, bao gồm cả thị trường chứng khoán và bất động sản. Điều này là do tất cả tiền mới được tạo ra cuối cùng đều chảy vào tay các ngân hàng và tổ chức tài chính. Chúng không nhất thiết cho vay tiền cho các doanh nghiệp nhỏ hoặc người mua nhà, mà thay vào đó được sử dụng để mua cổ phiếu, trái phiếu và bất động sản. Do đó, những người sở hữu phần lớn tài sản tài chính trở nên giàu có hơn.

Nghiên cứu của Ngân hàng Anh ước tính rằng chính sách nới lỏng định lượng đã giúp giá cổ phiếu và trái phiếu tăng khoảng 20%. Nhưng điều đứng sau là, tài sản trung bình của 5% hộ gia đình giàu có nhất ở Anh đã tăng khoảng 128.000 bảng, trong khi các hộ gia đình hầu như không có tài sản tài chính thì được hưởng lợi rất ít. Đây là một sự mỉa mai lớn của chính sách tiền tệ hiện đại: chúng ta tạo ra tiền để cứu lấy nền kinh tế, nhưng những đồng tiền này lại mang lại lợi ích không cân xứng cho những người vốn đã giàu có. Hệ thống này tuy hiệu quả nhưng lại làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng.

Bây giờ, hãy nói về chi phí của tất cả những món nợ này, vì nó không phải là miễn phí, nó sẽ tích lũy lãi suất. Dự kiến, Hoa Kỳ sẽ chi trả 1 ngàn tỷ đô la lãi suất trong năm tài chính 2025. Đúng vậy, chỉ riêng chi phí lãi suất đã đạt 1 ngàn tỷ đô la, nhiều hơn tổng chi tiêu quân sự của quốc gia. Đây là khoản mục lớn thứ hai trong ngân sách liên bang, chỉ sau bảo hiểm xã hội, và con số này đang tăng nhanh chóng. Chi trả lãi suất đã gần như tăng gấp đôi trong ba năm, từ 497 tỷ đô la vào năm 2022 lên 909 tỷ đô la vào năm 2024. Dự kiến đến năm 2035, chi trả lãi suất sẽ đạt 1.8 ngàn tỷ đô la mỗi năm. Trong mười năm tới, chính phủ Hoa Kỳ sẽ chỉ chi trả lãi suất lên tới 13.8 ngàn tỷ đô la, số tiền này không được sử dụng cho trường học, đường xá, chăm sóc sức khỏe hay quốc phòng, chỉ đơn thuần là lãi suất.

Hãy suy nghĩ về điều này có nghĩa là gì: Mỗi đồng tiền được sử dụng để trả lãi, đều là đồng tiền không thể được sử dụng cho các mục đích khác. Nó không được sử dụng để xây dựng cơ sở hạ tầng, tài trợ nghiên cứu hoặc giúp đỡ người nghèo, mà chỉ đơn thuần là để trả lãi cho các chủ nợ trái phiếu. Đây là tình hình toán học hiện tại: Khi nợ tăng, việc thanh toán lãi cũng tăng theo; khi việc thanh toán lãi tăng, thâm hụt cũng tăng theo; khi thâm hụt tăng, cần phải vay thêm. Đây là một vòng lặp phản hồi. Văn phòng Ngân sách Quốc hội dự đoán rằng đến năm 2034, chi phí lãi suất sẽ tiêu tốn khoảng 4% tổng sản phẩm quốc nội của Hoa Kỳ, chiếm 22% tổng thu nhập liên bang, có nghĩa là mỗi năm từ năm đô la thuế, hơn một đô la sẽ hoàn toàn được sử dụng để trả lãi.

Nhưng Mỹ không phải là quốc gia duy nhất rơi vào tình cảnh này. Trong nhóm các nước giàu thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), hiện tại, chi trả lãi suất trung bình chiếm 3,3% GDP, cao hơn tổng chi tiêu của các chính phủ cho quốc phòng. Hơn 3,4 tỷ người sống ở những quốc gia như vậy: chi tiêu lãi suất nợ công của chính phủ vượt quá chi cho giáo dục hoặc chăm sóc sức khỏe. Ở một số quốc gia, số tiền chính phủ trả cho các chủ nợ còn nhiều hơn số tiền chi cho giáo dục trẻ em hoặc điều trị bệnh nhân.

Tình hình trở nên đặc biệt nghiêm trọng đối với các quốc gia đang phát triển. Những quốc gia nghèo đã trả một số tiền kỷ lục là 96 tỷ đô la Mỹ để trả nợ nước ngoài. Năm 2023, chi phí lãi suất của họ đạt 34,6 tỷ đô la Mỹ, gấp bốn lần so với mười năm trước. Một số quốc gia chỉ riêng việc trả lãi đã chiếm 38% thu nhập từ xuất khẩu của họ. Số tiền này lẽ ra có thể được sử dụng để hiện đại hóa quân đội, xây dựng cơ sở hạ tầng, giáo dục người dân, nhưng nó lại chảy vào tay các chủ nợ nước ngoài dưới hình thức lãi suất. Hiện có 61 quốc gia đang phát triển dành 10% hoặc hơn thu nhập của chính phủ để trả lãi, nhiều quốc gia rơi vào tình trạng khó khăn, họ chi cho việc trả nợ hiện tại thậm chí còn nhiều hơn thu nhập từ các khoản vay mới. Điều này giống như việc đang bị đuối nước, vừa trả tiền vay mua nhà, vừa nhìn ngôi nhà của mình chìm xuống biển.

Vậy, tại sao các quốc gia không đơn giản là vỡ nợ, từ chối trả nợ? Tất nhiên, việc vỡ nợ thực sự có thể xảy ra. Argentina đã từng vỡ nợ chín lần trong lịch sử, Nga đã vỡ nợ vào năm 1998, và Hy Lạp cũng suýt vỡ nợ vào năm 2010. Nhưng hậu quả của việc vỡ nợ là thảm khốc: bị thị trường tín dụng toàn cầu từ chối, đồng tiền sụp đổ, hàng hóa nhập khẩu trở nên không còn khả năng chi trả, và người nhận lương hưu mất đi tiết kiệm. Không một chính phủ nào sẽ chọn vỡ nợ, trừ khi không còn lựa chọn nào khác.

Đối với các nền kinh tế lớn như Mỹ, Anh, Nhật Bản và các cường quốc châu Âu, việc vỡ nợ là điều không thể tưởng tượng nổi. Những quốc gia này vay tiền bằng đồng nội tệ của mình, luôn có thể in thêm tiền để trả nợ. Vấn đề không phải là khả năng thanh toán, mà là lạm phát - việc in tiền quá mức dẫn đến mất giá đồng tiền, đó chính là một thảm họa khác.

Bốn trụ cột duy trì hoạt động của hệ thống nợ toàn cầu và rủi ro sụp đổ

Điều này đặt ra một câu hỏi: Thực sự cái gì đang duy trì sự vận hành của hệ thống này?

Lý do đầu tiên là cấu trúc dân số và tiết kiệm. Dân số của các quốc gia giàu có đang già đi, tuổi thọ của người dân ngày càng cao, cần một nơi an toàn để lưu trữ tài sản hưu trí. Trái phiếu chính phủ hoàn toàn đáp ứng nhu cầu này. Chừng nào còn có nhu cầu về tài sản an toàn, thì sẽ có nhu cầu đối với nợ chính phủ.

Lý do thứ hai là cấu trúc của nền kinh tế toàn cầu. Chúng ta đang sống trong một thế giới có sự mất cân bằng thương mại lớn. Một số quốc gia có thặng dư thương mại khổng lồ, xuất khẩu vượt xa nhập khẩu; trong khi đó, một số quốc gia khác lại xuất hiện thâm hụt lớn. Những quốc gia có thặng dư thường tích lũy quyền tài chính đối với các quốc gia thâm hụt dưới hình thức trái phiếu chính phủ. Chỉ cần những sự mất cân bằng này tiếp tục tồn tại, thì nợ sẽ tiếp tục tồn tại.

Lý do thứ ba là chính bản thân chính sách tiền tệ. Ngân hàng trung ương sử dụng trái phiếu chính phủ như một công cụ chính sách, mua trái phiếu để bơm tiền vào nền kinh tế, bán trái phiếu để thu hồi tiền. Nợ chính phủ là chất bôi trơn cho chính sách tiền tệ, ngân hàng trung ương cần một lượng lớn trái phiếu chính phủ để hoạt động bình thường.

Lý do thứ tư là trong nền kinh tế hiện đại, tài sản an toàn có giá trị chính vì chúng khan hiếm. Trong một thế giới đầy rủi ro, an toàn là điều có giá trị gia tăng. Trái phiếu chính phủ của các quốc gia ổn định cung cấp sự an toàn này. Nếu chính phủ thực sự trả hết tất cả các khoản nợ, sẽ xảy ra tình trạng thiếu tài sản an toàn. Các quỹ hưu trí, công ty bảo hiểm, ngân hàng đang tìm kiếm các kênh đầu tư an toàn. Thật mâu thuẫn, thế giới cần nợ chính phủ.

Tuy nhiên, có một điều khiến tôi không thể chợp mắt, và cũng nên thu hút sự chú ý của tất cả chúng ta: hệ thống này đã ổn định trước khi sụp đổ. Nhìn vào lịch sử, khủng hoảng thường bùng nổ khi sự tin tưởng bị xói mòn, khi người cho vay đột ngột quyết định không còn tin tưởng vào người vay. Vào năm 2010, Hy Lạp đã xảy ra như vậy. Trong cuộc khủng hoảng tài chính châu Á năm 1997, và ở nhiều quốc gia Mỹ Latinh vào thập niên 1980, cũng đã xảy ra những tình huống tương tự. Mô hình này luôn giống nhau: trong nhiều năm, mọi thứ có vẻ bình thường, rồi đột ngột bị kích hoạt bởi một sự kiện nào đó hoặc sự mất niềm tin, nhà đầu tư rơi vào hoảng loạn, yêu cầu lãi suất cao hơn, chính phủ không có khả năng chi trả, và khủng hoảng bùng nổ.

Điều này có xảy ra ở một nền kinh tế lớn nào không? Tình huống này có xảy ra ở Mỹ hoặc Nhật Bản không? Quan điểm truyền thống cho rằng điều đó sẽ không xảy ra, vì các quốc gia này kiểm soát đồng tiền của mình, có thị trường tài chính sâu sắc, và ở cấp độ toàn cầu “quá lớn để có thể sụp đổ”. Nhưng quan niệm truyền thống trước đây cũng đã sai lầm. Năm 2007, các chuyên gia đã nói rằng giá nhà trên toàn quốc sẽ không giảm, nhưng chúng đã giảm. Năm 2010, các chuyên gia đã nói rằng đồng Euro thì không thể bị phá hủy, nhưng nó đã suýt sụp đổ. Năm 2019, không ai dự đoán rằng một đại dịch toàn cầu sẽ khiến nền kinh tế thế giới ngừng trệ trong hai năm.

Rủi ro đang tích lũy ngày càng nhiều. Nợ toàn cầu đang ở mức chưa từng có trong thời bình. Sau nhiều năm lãi suất gần bằng 0, lãi suất đã tăng mạnh, điều này làm cho chi phí trả nợ cao hơn. Sự phân cực chính trị ở nhiều quốc gia đang gia tăng, điều này làm cho việc xây dựng chính sách tài khóa nhất quán trở nên khó khăn hơn. Biến đổi khí hậu sẽ cần những khoản đầu tư khổng lồ, và những khoản đầu tư này phải được huy động vốn trong bối cảnh nợ đang ở mức cao lịch sử. Dân số già đi có nghĩa là lực lượng lao động hỗ trợ người cao tuổi giảm, gây áp lực lên ngân sách của chính phủ.

Cuối cùng là vấn đề lòng tin. Toàn bộ hệ thống phụ thuộc vào niềm tin vào các điểm sau: chính phủ sẽ thực hiện các cam kết thanh toán, tiền tệ sẽ giữ giá trị của nó, lạm phát sẽ duy trì ở mức độ vừa phải. Nếu niềm tin này sụp đổ, toàn bộ hệ thống sẽ sụp đổ.

Ai là chủ nợ? Chúng ta đều là.

Quay lại câu hỏi ban đầu của chúng ta: Mỗi quốc gia đều có nợ, vậy ai là chủ nợ? Câu trả lời là tất cả chúng ta. Thông qua quỹ hưu trí, ngân hàng, hợp đồng bảo hiểm và tài khoản tiết kiệm của chúng ta, thông qua ngân hàng trung ương của chính phủ chúng ta, thông qua tiền tệ được tạo ra và lưu thông để mua trái phiếu từ thặng dư thương mại, chúng ta cho chính mình vay một cách tập thể. Nợ là quyền đòi nợ giữa các phần khác nhau của nền kinh tế toàn cầu, là một mạng lưới nghĩa vụ khổng lồ và liên kết lẫn nhau.

Hệ thống này đã mang lại sự thịnh vượng lớn, tài trợ cho cơ sở hạ tầng, nghiên cứu, giáo dục và chăm sóc sức khỏe; nó đã cho phép chính phủ không bị giới hạn bởi doanh thu thuế khi đối phó với khủng hoảng; nó đã tạo ra các tài sản tài chính hỗ trợ cho cuộc sống hưu trí và cung cấp sự ổn định. Nhưng nó cũng cực kỳ không ổn định, đặc biệt là khi mức nợ tăng lên đến mức chưa từng có. Chúng ta đang ở trong một lĩnh vực chưa biết, trong thời bình, chính phủ chưa bao giờ vay nợ nhiều như bây giờ, và thanh toán lãi suất chưa bao giờ tiêu tốn một tỷ lệ ngân sách lớn như hiện tại.

Vấn đề không phải là hệ thống này có thể tiếp tục vô thời hạn hay không - nó không thể, không có gì trong lịch sử có thể kéo dài vô thời hạn. Vấn đề là nó sẽ điều chỉnh như thế nào. Sự điều chỉnh sẽ là dần dần? Chính phủ sẽ từ từ kiểm soát thâm hụt, trong khi tốc độ tăng trưởng kinh tế sẽ nhanh hơn tốc độ tích lũy nợ nần? Hay nó sẽ bùng nổ một cách đột ngột dưới hình thức một cuộc khủng hoảng, buộc tất cả những thay đổi đau đớn xảy ra cùng một lúc?

Tôi không có quả cầu pha lê, không ai có. Nhưng tôi có thể nói với bạn: Thời gian càng dài, con đường giữa hai khả năng này càng hẹp lại, biên độ sai số đang thu hẹp. Chúng ta đã xây dựng một hệ thống nợ toàn cầu, trong hệ thống này, mỗi người đều nợ nần lẫn nhau, ngân hàng trung ương tạo ra tiền để mua trái phiếu chính phủ, chi tiêu hôm nay do người nộp thuế ngày mai chi trả. Ở một nơi như vậy, người giàu thu được lợi ích không tương xứng từ các chính sách nhằm giúp đỡ tất cả mọi người, trong khi các quốc gia nghèo phải trả lãi nặng cho các chủ nợ của các quốc gia giàu có. Điều này không thể kéo dài mãi, chúng ta luôn phải có sự đánh đổi. Vấn đề duy nhất là làm gì, khi nào và liệu chúng ta có thể quản lý quá trình chuyển tiếp này một cách khôn ngoan hay để nó mất kiểm soát.

Khi mọi người đều đang mắc nợ, câu đố “Ai đang cho vay” thực chất không phải là một câu đố, mà là một tấm gương. Khi chúng ta hỏi ai là người cho vay, thực ra chúng ta đang hỏi: Ai tham gia vào đây? Hướng phát triển của hệ thống này là gì? Nó sẽ dẫn chúng ta đến đâu? Và sự thật đáng lo ngại là, thực sự không ai có thể kiểm soát tình hình. Hệ thống này có logic và động lực riêng của nó. Chúng ta đã tạo ra một thứ phức tạp, mạnh mẽ nhưng cũng dễ bị tổn thương, và tất cả chúng ta đều đang cố gắng điều khiển nó.